1. อนุมานปญฺโห

[1] อถ โข มิลินฺโท ราชา เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา ญาตุกาโม โสตุกาโม ธาเรตุกาโม ญาณาโลกํ ทฏฺฐุกาโม อญฺญาณํ ภินฺทิตุกาโม ญาณาโลกํ อุปฺปาเทตุกาโม อวิชฺชนฺธการํ นาเสตุกาโม อธิมตฺตํ ธิติญฺจ อุสฺสาหญฺจ สติญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กิํ ปน พุทฺโธ ตยา ทิฏฺโฐ’’ติฯ ‘‘น หิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต อาจริเยหิ พุทฺโธ ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘น หิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, น กิร ตยา พุทฺโธ ทิฏฺโฐ, นาปิ กิร เต อาจริเยหิ พุทฺโธ ทิฏฺโฐ, เตน หิ, ภนฺเต นาคเสน, นตฺถิ พุทฺโธ, น เหตฺถ พุทฺโธ ปญฺญายตี’’ติฯ

‘‘อตฺถิ ปน เต, มหาราช, ปุพฺพกา ขตฺติยา, เย เต ตว ขตฺติยวํสสฺส ปุพฺพงฺคมา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเตฯ โก สํสโย, อตฺถิ ปุพฺพกา ขตฺติยา, เย มม ขตฺติยวํสสฺส ปุพฺพงฺคมา’’ติฯ ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพา ตยา, มหาราช, ปุพฺพกา ขตฺติยา’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เย ปน ตํ, มหาราช, อนุสาสนฺติ ปุโรหิตา เสนาปติโน อกฺขทสฺสา มหามตฺตา, เตหิ ปุพฺพกา ขตฺติยา ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยทิ ปน เต, มหาราช, ปุพฺพกา ขตฺติยา น ทิฏฺฐา, นาปิ กิร เต อนุสาสเกหิ ปุพฺพกา ขตฺติยา ทิฏฺฐา, เตน หิ นตฺถิ ปุพฺพกา ขตฺติยา, น เหตฺถ ปุพฺพกา ขตฺติยา ปญฺญายนฺตี’’ติฯ

‘‘ทิสฺสนฺติ, ภนฺเต นาคเสน, ปุพฺพกานํ ขตฺติยานํ อนุภูตานิ ปริโภคภณฺฑานิฯ เสยฺยถิทํ, เสตจฺฉตฺตํ อุณฺหีสํ ปาทุกา วาลพีชนี ขคฺครตนํ มหารหานิ จ สยนานิฯ เยหิ มยํ ชาเนยฺยาม สทฺทเหยฺยาม ‘อตฺถิ ปุพฺพกา ขตฺติยา’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, มยมฺเปตํ ภควนฺตํ ชาเนยฺยาม สทฺทเหยฺยามฯ อตฺถิ ตํ การณํ, เยน มยํ การเณน ชาเนยฺยาม สทฺทเหยฺยาม ‘อตฺถิ โส ภควา’ติฯ กตมํ ตํ การณํ? อตฺถิ โข, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุภูตานิ ปริโภคภณฺฑานิฯ

เสยฺยถิทํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เยหิ สเทวโก โลโก ชานาติ สทฺทหติ ‘อตฺถิ โส ภควา’ติฯ อิมินา, มหาราช, การเณน อิมินา เหตุนา อิมินา นเยน อิมินา อนุมาเนน ญาตพฺโพ ‘อตฺถิ โส ภควา’ติฯ

‘‘‘พหู ชเน ตารยิตฺวา, นิพฺพุโต อุปธิกฺขเย;

อนุมาเนน ญาตพฺพํ, อตฺถิ โส ทฺวิปทุตฺตโม’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปฐมํ ตาว สมํ อนุนฺนตมโนนตํ อสกฺขรปาสาณํ นิรุปทฺทวมนวชฺชํ รมณียํ ภูมิภาคํ อนุวิโลเกตฺวา ยํ ตตฺถ วิสมํ, ตํ สมํ การาเปตฺวา ขาณุกณฺฏกํ วิโสธาเปตฺวา ตตฺถ นครํ มาเปยฺย โสภนํ วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ อุกฺกิณฺณปริขาปาการํ ทฬฺหโคปุรฏฺฏาลโกฏฺฏกํ ปุถุจจฺจรจตุกฺกสนฺธิสิงฺฆาฏกํ สุจิสมตลราชมคฺคํ สุวิภตฺตอนฺตราปณํ อารามุยฺยานตฬากโปกฺขรณิอุทปานสมฺปนฺนํ พหุวิธเทวฏฺฐานปฺปฏิมณฺฑิตํ สพฺพโทสวิรหิตํ, โส ตสฺมิํ นคเร สพฺพถา เวปุลฺลตฺตํ ปตฺเต อญฺญํ เทสํ อุปคจฺเฉยฺย, อถ ตํ นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธํ ภเวยฺย ผีตํ สุภิกฺขํ เขมํ สมิทฺธํ สิวํ อนีติกํ นิรุปทฺทวํ นานาชนสมากุลํ, ปุถู ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา หตฺถาโรหา อสฺสาโรหา รถิกา ปตฺติกา ธนุคฺคหา ถรุคฺคหา เจลกา จลกา ปิณฺฑทายกา อุคฺคา ราชปุตฺตา ปกฺขนฺทิโน มหานาคา สูรา วมฺมิโน โยธิโน ทาสิกปุตฺตา ภฏิปุตฺตา [ทาสปุตฺตา ภฏฺฏิปุตฺตา (สี. ปี.)] มลฺลกา คณกา อาฬาริกา สูทา กปฺปกา นหาปกา จุนฺทา มาลาการา สุวณฺณการา สชฺฌุการา สีสการา ติปุการา โลหการา วฏฺฏการา อโยการา มณิการา เปสการา กุมฺภการา เวณุการา โลณการา จมฺมการา รถการา ทนฺตการา รชฺชุการา โกจฺฉการา สุตฺตการา วิลีวการา ธนุการา ชิยการา อุสุการา จิตฺตการา รงฺคการา รชกา ตนฺตวายา ตุนฺนวายา เหรญฺญิกา ทุสฺสิกา คนฺธิกา ติณหารกา กฏฺฐหารกา ภตกา ปณฺณิกา ผลิกา [ผลฺลิกา (สี. ปี.)] มูลิกา โอทนิกา ปูวิกา มจฺฉิกา มํสิกา มชฺชิกา นฏกา นจฺจกา ลงฺฆกา อินฺทชาลิกา เวตาลิกา มลฺลา ฉวฑาหกา ปุปฺผฉฑฺฑกา เวนา เนสาทา คณิกา ลาสิกา กุมฺภทาสิโย สกฺกยวนจีนวิลาตา อุชฺเชนกา ภารุกจฺฉกา กาสิโกสลา ปรนฺตกา มาคธกา สาเกตกา โสเรยฺยกา [โสรฏฺฐกา (สี. ปี.)] ปาเวยฺยกา โกฏุมฺพรมาถุรกา อลสนฺทกสฺมีรคนฺธารา ตํ นครํ วาสาย อุปคตา นานาวิสยิโน ชนา นวํ สุวิภตฺตํ อโทสมนวชฺชํ รมณียํ ตํ นครํ ปสฺสิตฺวา อนุมาเนน ชานนฺติ ‘เฉโก วต โภ โส นครวฑฺฒกี, โย อิมสฺส นครสฺส มาเปตา’ติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โส ภควา อสโม อสมสโม อปฺปฏิสโม อสทิโส อตุโล อสงฺเขฺยโย อปฺปเมยฺโย อปริเมยฺโย อมิตคุโณ คุณปารมิปฺปตฺโต อนนฺตธิติ อนนฺตเตโช อนนฺตวีริโย อนนฺตพโล พุทฺธพลปารมิํ คโต สเสนมารํ ปราเชตฺวา ทิฏฺฐิชาลํ ปทาเลตฺวา อวิชฺชํ เขเปตฺวา วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมุกฺกํ ธารยิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา วิชิตสงฺคาโม ธมฺมนครํ มาเปสิฯ

‘‘ภควโต โข, มหาราช, ธมฺมนครํ สีลปาการํ หิริปริขํ ญาณทฺวารโกฏฺฐกํ วีริยอฏฺฏาลกํ สทฺธาเอสิกํ สติโทวาริกํ ปญฺญาปาสาทํ สุตฺตนฺตจจฺจรํ อภิธมฺมสิงฺฆาฏกํ วินยวินิจฺฉยํ สติปฏฺฐานวีถิกํ, ตสฺส โข ปน, มหาราช, สติปฏฺฐานวีถิยํ เอวรูปา อาปณา ปสาริตา โหนฺติฯ เสยฺยถีทํ, ปุปฺผาปณํ คนฺธาปณํ ผลาปณํ อคทาปณํ โอสธาปณํ อมตาปณํ รตนาปณํ สพฺพาปณ’’นฺติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต ปุปฺผาปณ’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ โข ปน, มหาราช, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน อารมฺมณวิภตฺติโย อกฺขาตาฯ เสยฺยถีทํ, อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา อสุภสญฺญา อาทีนวสญฺญา ปหานสญฺญา วิราคสญฺญา นิโรธสญฺญา สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญา สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจสญฺญา อานาปานสฺสติ อุทฺธุมาตกสญฺญา วินีลกสญฺญา วิปุพฺพกสญฺญา วิจฺฉิทฺทกสญฺญา วิกฺขายิตกสญฺญา วิกฺขิตฺตกสญฺญา หตวิกฺขิตฺตกสญฺญา โลหิตกสญฺญา ปุฬวกสญฺญา อฏฺฐิกสญฺญา เมตฺตาสญฺญา กรุณาสญฺญา มุทิตาสญฺญา อุเปกฺขาสญฺญา มรณานุสฺสติ กายคตาสติ, อิเม โข, มหาราช, พุทฺเธน ภควตา อารมฺมณวิภตฺติโย อกฺขาตาฯ

ตตฺถ โย โกจิ ชรามรณา มุจฺจิตุกาโม, โส เตสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ คณฺหาติ, เตน อารมฺมเณน ราคา วิมุจฺจติ, โทสา วิมุจฺจติ, โมหา วิมุจฺจติ, มานโต วิมุจฺจติ, ทิฏฺฐิโต วิมุจฺจติ, สํสารํ ตรติ, ตณฺหาโสตํ นิวาเรติ, ติวิธํ มลํ วิโสเธติ, สพฺพกิเลเส อุปหนฺตฺวา อมลํ วิรชํ สุทฺธํ ปณฺฑรํ อชาติํ อชรํ อมรํ สุขํ สีติภูตํ อภยํ นครุตฺตมํ นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อรหตฺเต จิตฺตํ วิโมเจติ, อิทํ วุจฺจติ มหาราช ‘ภควโต ปุปฺผาปณ’นฺติฯ

‘‘‘กมฺมมูลํ คเหตฺวาน, อาปณํ อุปคจฺฉถ;

อารมฺมณํ กิณิตฺวาน, ตโต มุจฺจถ มุตฺติยา’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธาปณ’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ โข ปน, มหาราช, เตน ภควตา สีลวิภตฺติโย อกฺขาตา, เยน สีลคนฺเธน อนุลิตฺตา ภควโต ปุตฺตา สเทวกํ โลกํ สีลคนฺเธน ธูเปนฺติ สมฺปธูเปนฺติ, ทิสมฺปิ อนุทิสมฺปิ อนุวาตมฺปิ ปฏิวาตมฺปิ วายนฺติ อติวายนฺติ, ผริตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ กตมา ตา สีลวิภตฺติโย? สรณสีลํ ปญฺจงฺคสีลํ อฏฺฐงฺคสีลํ ทสงฺคสีลํ ปญฺจุทฺเทสปริยาปนฺนํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต คนฺธาปณ’นฺติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตคฺครมลฺลิกา วา;

สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ [ปวาติ (สี. ปี.) ธ. ป. 54 ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

‘‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;

เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโรฯ

‘‘‘อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ;

โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต ผลาปณ’’นฺติ? ‘‘ผลานิ โข, มหาราช, ภควตา อกฺขาตานิฯ เสยฺยถีทํ, โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตผลํ สุญฺญตผลสมาปตฺติ อนิมิตฺตผลสมาปตฺติ อปฺปณิหิตผลสมาปตฺติ ฯ

ตตฺถ โย โกจิ ยํ ผลํ อิจฺฉติ, โส กมฺมมูลํ ทตฺวา ปตฺถิตํ ผลํ กิณาติฯ ยทิ โสตาปตฺติผลํ, ยทิ สกทาคามิผลํ, ยทิ อนาคามิผลํ, ยทิ อรหตฺตผลํ, ยทิ สุญฺญตผลสมาปตฺติํ, ยทิ อนิมิตฺตผลสมาปตฺติํ, ยทิ อปฺปณิหิตผลสมาปตฺติํฯ ยถา, มหาราช, กสฺสจิ ปุริสสฺส ธุวผโล อมฺโพ ภเวยฺย, โส น ตาว ตโต ผลานิ ปาเตติ, ยาว กยิกา น อาคจฺฉนฺติ, อนุปฺปตฺเต ปน กยิเก มูลํ คเหตฺวา เอวํ อาจิกฺขติ ‘อมฺโภ ปุริส เอโส โข ธุวผโล อมฺโพ, ตโต ยํ อิจฺฉสิ, เอตฺตกํ ผลํ คณฺหาหิ สลาฏุกํ วา โทวิลํ วา เกสิกํ วา อามํ วา ปกฺกํ วา’ติ, โส เตน อตฺตนา ทินฺนมูเลน ยทิ สลาฏุกํ อิจฺฉติ, สลาฏุกํ คณฺหาติ, ยทิ โทวิลํ อิจฺฉติ, โทวิลํ คณฺหาติ, ยทิ เกสิกํ อิจฺฉติ, เกสิกํ คณฺหาติ, ยทิ อามกํ อิจฺฉติ, อามกํ คณฺหาติ, ยทิ ปกฺกํ อิจฺฉติ, ปกฺกํ คณฺหาติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โย ยํ ผลํ อิจฺฉติ, โส กมฺมมูลํ ทตฺวา ปตฺถิตํ ผลํ คณฺหาติ, ยทิ โสตาปตฺติผลํ…เป.… ยทิ อปฺปณิหิตผลสมาปตฺติํ, อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต ผลาปณ’นฺติฯ

‘‘‘กมฺมมูลํ ชนา ทตฺวา, คณฺหนฺติ อมตมฺผลํ;

เตน เต สุขิตา โหนฺติ, เย กีตา อมตปฺผล’’’นฺติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต อคทาปณ’’นฺติ? ‘‘อคทานิ โข, มหาราช, ภควตา อกฺขาตานิ, เยหิ อคเทหิ โส ภควา สเทวกํ โลกํ กิเลสวิสโต ปริโมเจติฯ กตมานิ ปน ตานิ อคทานิ? ยานิมานิ, มหาราช, ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อกฺขาตานิฯ เสยฺยถีทํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ, ตตฺถ เย เกจิ อญฺญาเปกฺขา จตุสจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺติ, เต ชาติยา ปริมุจฺจนฺติ , ชราย ปริมุจฺจนฺติ, มรณา ปริมุจฺจนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺติ, อิทํ วุจฺจติ มหาราช ‘ภควโต อคทาปณ’นฺติฯ

‘‘‘เย เกจิ อคทา โลเก [โลเก อคทา (ปี.)], วิสานํ ปฏิพาหกา;

ธมฺมาคทสมํ นตฺถิ, เอตํ ปิวถ ภิกฺขโว’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต โอสธาปณ’’นฺติ? ‘‘โอสธานิ โข, มหาราช, ภควตา อกฺขาตานิ, เยหิ โอสเธหิ โส ภควา เทวมนุสฺเส ติกิจฺฉติฯ เสยฺยถีทํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เอเตหิ โอสเธหิ ภควา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิเรเจติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปํ วิเรเจติ, มิจฺฉาวาจํ วิเรเจติ, มิจฺฉากมฺมนฺตํ วิเรเจติ, มิจฺฉาอาชีวํ วิเรเจติ, มิจฺฉาวายามํ วิเรเจติ, มิจฺฉาสติํ วิเรเจติ, มิจฺฉาสมาธิํ วิเรเจติ, โลภวมนํ กาเรติ, โทสวมนํ กาเรติ, โมหวมนํ กาเรติ, มานวมนํ กาเรติ, ทิฏฺฐิวมนํ กาเรติ, วิจิกิจฺฉาวมนํ กาเรติ, อุทฺธจฺจวมนํ กาเรติ, ถินมิทฺธวมนํ กาเรติ, อหิริกาโนตฺตปฺปวมนํ กาเรติ, สพฺพกิเลสวมนํ กาเรติ, อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต โอสธาปณ’นฺติฯ

‘‘‘เย เกจิ โอสธา โลเก, วิชฺชนฺติ วิวิธา พหู;

ธมฺโมสธสมํ นตฺถิ, เอตํ ปิวถ ภิกฺขโวฯ

‘‘‘ธมฺโมสธํ ปิวิตฺวาน, อชรามรณา สิยุํ;

ภาวยิตฺวา จ ปสฺสิตฺวา, นิพฺพุตา อุปธิกฺขเย’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต อมตาปณ’’นฺติ? ‘‘อมตํ โข, มหาราช, ภควตา อกฺขาตํ, เยน อมเตน โส ภควา สเทวกํ โลกํ อภิสิญฺจิ , เยน อมเตน อภิสิตฺตา เทวมนุสฺสา ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจิํสุฯ กตมํ ตํ อมตํ? ยทิทํ กายคตาสติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสติํ ปริภุญฺชนฺตี’ติฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต อมตาปณ’นฺติฯ

‘‘‘พฺยาธิตํ ชนตํ ทิสฺวา, อมตาปณํ ปสารยิ;

กมฺเมน ตํ กิณิตฺวาน, อมตํ อาเทถ ภิกฺขโว’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต รตนาปณ’’นฺติ? ‘‘รตนานิ โข, มหาราช, ภควตา อกฺขาตานิ, เยหิ รตเนหิ วิภูสิตา ภควโต ปุตฺตา สเทวกํ โลกํ วิโรจนฺติ โอภาเสนฺติ ปภาเสนฺติ ชลนฺติ ปชฺชลนฺติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อาโลกํ ทสฺเสนฺติฯ

กตมานิ ตานิ รตนานิ? สีลรตนํ สมาธิรตนํ ปญฺญารตนํ วิมุตฺติรตนํ วิมุตฺติญาณทสฺสนรตนํ ปฏิสมฺภิทารตนํ โพชฺฌงฺครตนํฯ

‘‘กตมํ, มหาราช, ภควโต สีลรตนํ? ปาติโมกฺขสํวรสีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ จูฬสีลํ มชฺฌิมสีลํ มหาสีลํ มคฺคสีลํ ผลสีลํฯ สีลรตเนน โข, มหาราช, วิภูสิตสฺส ปุคฺคลสฺส สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา ปิหยติ ปตฺเถติ, สีลรตนปิฬนฺโธ โข, มหาราช, ภิกฺขุ ทิสมฺปิ อนุทิสมฺปิ อุทฺธมฺปิ อโธปิ ติริยมฺปิ วิโรจติ อติวิโรจติ [อติโรจติ (สี. ปี.)], เหฏฺฐโต อวีจิํ อุปริโต ภวคฺคํ อุปาทาย เอตฺถนฺตเร สพฺพรตนานิ อติกฺกมิตฺวา [อติสยิตฺวา (สี. ปี.)] อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวรูปานิ โข, มหาราช, สีลรตนานิ ภควโต รตนาปเณ ปสาริตานิ, อิทํ วุจฺจติ มหาราช ‘ภควโต สีลรตน’นฺติฯ

‘‘‘เอวรูปานิ สีลานิ, สนฺติ พุทฺธสฺส อาปเณ;

กมฺเมน ตํ กิณิตฺวาน, รตนํ โว ปิฬนฺธถา’ติฯ

‘‘กตมํ, มหาราช, ภควโต สมาธิรตนํ? สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ, สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิฯ สมาธิรตนํ โข, มหาราช, ปิฬนฺธสฺส ภิกฺขุโน เย เต กามวิตกฺกพฺยาปาทวิตกฺกวิหิํสาวิตกฺกมานุทฺธจฺจทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉากิเลสวตฺถูนิ วิวิธานิ จ กุวิตกฺกานิ, เต สพฺเพ สมาธิํ อาสชฺช วิกิรนฺติ วิธมนฺติ วิทฺธํสนฺติ น สณฺฐนฺติ [น สณฺฐหนฺติ (สี.)] น อุปลิมฺปนฺติ [น อุปลิปฺปนฺติ (สี. ปี.)]ฯ ยถา, มหาราช, วาริ โปกฺขรปตฺเต วิกิรติ วิธมติ วิทฺธํสติ น สณฺฐาติ น อุปลิมฺปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปริสุทฺธตฺตา ปทุมสฺสฯ เอวเมว โข, มหาราช, สมาธิรตนํ ปิฬนฺธสฺส ภิกฺขุโน เย เต กามวิตกฺกพฺยาปาทวิตกฺกวิหิํสาวิตกฺกมานุทฺธจฺจ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉากิเลสวตฺถูนิ วิวิธานิ จ กุวิตกฺกานิ, เต สพฺเพ สมาธิํ อาสชฺช วิกิรนฺติ วิธมนฺติ วิทฺธํสนฺติ น สณฺฐนฺติ น อุปลิมฺปนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปริสุทฺธตฺตา สมาธิสฺสฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต สมาธิรตน’นฺติ, เอวรูปานิ โข, มหาราช, สมาธิรตนานิ ภควโต รตนาปเณ ปสาริตานิฯ

‘‘‘สมาธิรตนมาลสฺส , กุวิตกฺกา น ชายเร;

น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ, เอตํ ตุมฺเห ปิฬนฺธถา’ติฯ

‘‘กตมํ, มหาราช, ภควโต ปญฺญารตนํ? ยาย, มหาราช, ปญฺญาย อริยสาวโก ‘อิทํ กุสล’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อิทํ อกุสล’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อิทํ สาวชฺชํ, อิทํ อนวชฺชํ, อิทํ เสวิตพฺพํ, อิทํ น เสวิตพฺพํ, อิทํ หีนํ, อิทํ ปณีตํ, อิทํ กณฺหํ, อิทํ สุกฺกํ, อิทํ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาค’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิทํ วุจฺจติ มหาราช ‘ภควโต ปญฺญารตน’นฺติฯ

‘‘‘ปญฺญารตนมาลสฺส, น จิรํ วตฺตเต ภโว;

ขิปฺปํ ผสฺเสติ [ผุสฺเสติ (สฺยา.), ปสฺสติ (ก.)] อมตํ, น จ โส โรจเต ภเว’ติฯ

‘‘กตมํ , มหาราช, ภควโต วิมุตฺติรตนํ’’? ‘‘วิมุตฺติรตนํ [วิมุตฺติรตนนฺติ (สี. ปี.)] โข, มหาราช, อรหตฺตํ วุจฺจติ, อรหตฺตํ ปตฺโต โข, มหาราช, ภิกฺขุ ‘วิมุตฺติรตนํ ปิฬนฺโธ’ติ วุจฺจติฯ ยถา, มหาราช, ปุริโส มุตฺตากลาปมณิกลาปปวาฬกลาปาภรณปฺปฏิมณฺฑิโต [ปวาฬาภรณปฏิปณฺฑิโต (สี. ปี.)] อคลุตครตาลีสกโลหิตจนฺทนานุลิตฺตคตฺโต นาคปุนฺนาคสาลสลฬจมฺปกยูถิกาติมุตฺตกปาฏลุปฺปลวสฺสิกมลฺลิกาวิจิตฺโต เสสชเน อติกฺกมิตฺวา วิโรจติ อติวิโรจติ โอภาสติ ปภาสติ สมฺปภาสติ ชลติ ปชฺชลติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ มาลาคนฺธรตนาภรเณหิ, เอวเมว โข, มหาราช, อรหตฺตํ ปตฺโต ขีณาสโว วิมุตฺติรตนปิฬนฺโธ อุปาทายุปาทาย วิมุตฺตานํ ภิกฺขูนํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วิโรจติ อติวิโรจติ โอภาสติ ปภาสติ สมฺปภาสติ ชลติ ปชฺชลติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ วิมุตฺติยาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อคฺคํ, มหาราช, เอตํ ปิฬนฺธนํ สพฺพปิฬนฺธนานํ, ยทิทํ วิมุตฺติปิฬนฺธนํฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต วิมุตฺติรตน’นฺติฯ

‘‘‘มณิมาลาธรํ เคห, ชโน [เคหํ, ชโน (ก.)] สามิํ อุทิกฺขติ;

วิมุตฺติรตนมาลนฺตุ, อุทิกฺขนฺติ สเทวกา’ติฯ

‘‘กตมํ มหาราช, ภควโต วิมุตฺติญาณทสฺสนรตนํ? ปจฺจเวกฺขณญาณํ, มหาราช, ภควโต วิมุตฺติญาณทสฺสนรตนนฺติ วุจฺจติ, เยน ญาเณน อริยสาวโก มคฺคผลนิพฺพานานิ ปหีนกิเลสาวสิฏฺฐกิเลเส จ ปจฺจเวกฺขติฯ

‘‘‘เย ญาเณน พุชฺฌนฺติ, อริยา กตกิจฺจตํ;

ตํ ญาณรตนํ ลทฺธุํ, วายเมถ ชิโนรสา’ติฯ

‘‘กตมํ, มหาราช, ภควโต ปฏิสมฺภิทารตนํ? จตสฺโส โข, มหาราช, ปฏิสมฺภิทาโย อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติฯ อิเมหิ โข, มหาราช, จตูหิ ปฏิสมฺภิทารตเนหิ สมลงฺกโต ภิกฺขุ ยํ ยํ ปริสํ อุปสงฺกมติ, ยทิ ขตฺติยปริสํ, ยทิ พฺราหฺมณปริสํ, ยทิ คหปติปริสํ, ยทิ สมณปริสํ, วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต อภีรุ อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี วิคตโลมหํโส ปริสํ อุปสงฺกมติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, โยโธ สงฺคามสูโร สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ อจฺฉมฺภิโต [อสมฺภีโต (สี. ปี.)] สงฺคามํ โอตรติ, ‘สเจ อมิตฺตา ทูเร ภวิสฺสนฺติ อุสุนา ปาตยิสฺสามิ, ตโต โอรโต ภวิสฺสนฺติ สตฺติยา ปหริสฺสามิ, ตโต โอรโต ภวิสฺสนฺติ กณเยน ปหริสฺสามิ, อุปคตํ สนฺตํ มณฺฑลคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิสฺสามิ, กายูปคตํ ฉุริกาย วินิวิชฺฌิสฺสามี’ติ [วิชฺฌิสฺสามีติ (สี.)], เอวเมว โข, มหาราช, จตุปฏิสมฺภิทารตนมณฺฑิโต ภิกฺขุ อจฺฉมฺภิโต ปริสํ อุปสงฺกมติฯ โย โกจิ มํ อตฺถปฏิสมฺภิเท ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส อตฺเถน อตฺถํ กถยิสฺสามิ, การเณน การณํ กถยิสฺสามิ, เหตุนา เหตุํ กถยิสฺสามิ, นเยน นยํ กถยิสฺสามิ, นิสฺสํสยํ กริสฺสามิ, วิมติํ วิเวเจสฺสามิ, โตสยิสฺสามิ ปญฺหเวยฺยากรเณนฯ

‘‘โย โกจิ มํ ธมฺมปฏิสมฺภิเท ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส ธมฺเมน ธมฺมํ กถยิสฺสามิ, อมเตน อมตํ กถยิสฺสามิ, อสงฺขเตน อสงฺขตํ กถยิสฺสามิ, นิพฺพาเนน นิพฺพานํ กถยิสฺสามิ, สุญฺญเตน สุญฺญตํ กถยิสฺสามิ , อนิมิตฺเตน อนิมิตฺตํ กถยิสฺสามิ, อปฺปณิหิเตน อปฺปณิหิตํ กถยิสฺสามิ, อเนเชน อเนชํ กถยิสฺสามิ, นิสฺสํสยํ กริสฺสามิ, วิมติํ วิเวเจสฺสามิ, โตสยิสฺสามิ ปญฺหาเวยฺยากรเณนฯ

‘‘โย โกจิ มํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส นิรุตฺติยา นิรุตฺติํ กถยิสฺสามิ, ปเทน ปทํ กถยิสฺสามิ, อนุปเทน อนุปทํ กถยิสฺสามิ, อกฺขเรน อกฺขรํ กถยิสฺสามิ, สนฺธิยา สนฺธิํ กถยิสฺสามิ, พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนํ กถยิสฺสามิ, อนุพฺยญฺชเนน อนุพฺยญฺชนํ กถยิสฺสามิ, วณฺเณน วณฺณํ กถยิสฺสามิ, สเรน สรํ กถยิสฺสามิ, ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺติํ กถยิสฺสามิ, โวหาเรน โวหารํ กถยิสฺสามิ, นิสฺสํสยํ กริสฺสามิ, วิมติํ วิเวเจสฺสามิ, โตสยิสฺสามิ ปญฺหเวยฺยากรเณนฯ

‘‘โย โกจิ มํ ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส ปฏิภาเนน ปฏิภานํ กถยิสฺสามิ, โอปมฺเมน โอปมฺมํ กถยิสฺสามิ, ลกฺขเณน ลกฺขณํ กถยิสฺสามิ, รเสน รสํ กถยิสฺสามิ, นิสฺสํสยํ กริสฺสามิ, วิมติํ วิเวเจสฺสามิ, โตสยิสฺสามิ ปญฺหเวยฺยากรเณนาติ, อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต ปฏิสมฺภิทารตน’นฺติฯ

‘‘‘ปฏิสมฺภิทา กิณิตฺวาน, ญาเณน ผสฺสเยยฺย โย;

อจฺฉมฺภิโต อนุพฺพิคฺโค, อติโรจติ สเทวเก’ติฯ

‘‘กตมํ, มหาราช, ภควโต โพชฺฌงฺครตนํ? สตฺติเม, มหาราช, โพชฺฌงฺคา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อิเมหิ โข, มหาราช, สตฺตหิ โพชฺฌงฺครตเนหิ ปฏิมณฺฑิโต ภิกฺขุ สพฺพํ ตมํ อภิภุยฺย สเทวกํ โลกํ โอภาเสติ ปภาเสติ อาโลกํ ชเนติฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต โพชฺฌงฺครตน’นฺติฯ

‘‘‘โพชฺฌงฺครตนมาลสฺส , อุฏฺฐหนฺติ [อุปฏฺฐหนฺติ (ก.), อุทิกฺขนฺติ (สฺยา.)] สเทวกา;

กมฺเมน ตํ กิณิตฺวาน, รตนํ โว ปิฬนฺธถา’’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพาปณ’’นฺติ? ‘‘สพฺพาปณํ โข, มหาราช, ภควโต นวงฺคํ พุทฺธวจนํ สารีริกานิ ปาริโภคิกานิ เจติยานิ สงฺฆรตนญฺจฯ

สพฺพาปเณ, มหาราช, ภควตา ชาติสมฺปตฺติ ปสาริตา, โภคสมฺปตฺติ ปสาริตา, อายุสมฺปตฺติ ปสาริตา, อาโรคฺยสมฺปตฺติ ปสาริตา, วณฺณสมฺปตฺติ ปสาริตา, ปญฺญาสมฺปตฺติ ปสาริตา, มานุสิกสมฺปตฺติ ปสาริตา, ทิพฺพสมฺปตฺติ ปสาริตา, นิพฺพานสมฺปตฺติ ปสาริตาฯ ตตฺถ เย ตํ ตํ สมฺปตฺติํ อิจฺฉนฺติ, เต กมฺมมูลํ ทตฺวา ปตฺถิตปตฺถิตํ สมฺปตฺติํ กิณนฺติ, เกจิ สีลสมาทาเนน กิณนฺติ, เกจิ อุโปสถกมฺเมน กิณนฺติ, อปฺปมตฺตเกนปิ กมฺมมูเลน อุปาทายุปาทาย สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติฯ ยถา, มหาราช, อาปณิกสฺส อาปเณ ติลมุคฺคมาเส ปริตฺตเกนปิ ตณฺฑุลมุคฺคมาเสน อปฺปเกนปิ มูเลน อุปาทายุปาทาย คณฺหนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, ภควโต สพฺพาปเณ อปฺปมตฺตเกนปิ กมฺมมูเลน อุปาทายุปาทาย สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติฯ อิทํ วุจฺจติ, มหาราช, ‘ภควโต สพฺพาปณ’นฺติฯ

‘‘‘อายุ อโรคตา วณฺณํ, สคฺคํ อุจฺจากุลีนตา;

อสงฺขตญฺจ อมตํ, อตฺถิ สพฺพาปเณ ชิเนฯ

‘‘‘อปฺเปน พหุเกนาปิ, กมฺมมูเลน คยฺหติ;

กิณิตฺวา สทฺธามูเลน, สมิทฺธา โหถ ภิกฺขโว’ติฯ

‘‘ภควโต โข, มหาราช, ธมฺมนคเร เอวรูปา ชนา ปฏิวสนฺติ, สุตฺตนฺติกา เวนยิกา อาภิธมฺมิกา ธมฺมกถิกา ชาตกภาณกา ทีฆภาณกา มชฺฌิมภาณกา สํยุตฺตภาณกา องฺคุตฺตรภาณกา ขุทฺทกภาณกา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาสมฺปนฺนา โพชฺฌงฺคภาวนารตา วิปสฺสกา สทตฺถมนุยุตฺตา อารญฺญิกา รุกฺขมูลิกา อพฺโภกาสิกา ปลาลปุญฺชิกา โสสานิกา เนสชฺชิกา ปฏิปนฺนกา ผลฏฺฐา เสกฺขา ผลสมงฺคิโน โสตาปนฺนา สกทาคามิโน อนาคามิโน อรหนฺโต เตวิชฺชา ฉฬภิญฺญา อิทฺธิมนฺโต ปญฺญาย ปารมิํคตา สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺควรฌานวิโมกฺขรู ปารูปสนฺตสุขสมาปตฺติกุสลา, เตหิ อรหนฺเตหิ อากุลํ สมากุลํ อากิณฺณํ สมากิณฺณํ นฬวนสรวนมิว ธมฺมนครํ อโหสิฯ ภวตีห –

‘‘‘วีตราคา วีตโทสา, วีตโมหา อนาสวา;

วีตตณฺหา อนาทานา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘อารญฺญิกา ธุตธรา, ฌายิโน ลูขจีวรา;

วิเวกาภิรตา ธีรา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘เนสชฺชิกา สนฺถติกา, อโถปิ ฐานจงฺกมา;

ปํสุกูลธรา สพฺเพ, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘ติจีวรธรา สนฺตา, จมฺมขณฺฑจตุตฺถกา;

รตา เอกาสเน วิญฺญู, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;

ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺฐา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยานา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘ปฏิปนฺนา ผลฏฺฐา จ, เสกฺขา ผลสมงฺคิโน;

อาสีสกา [อาสิํสกา (สี. ปี.)] อุตฺตมตฺถํ, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘โสตาปนฺนา จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;

อนาคามี จ อรหนฺโต, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘สติปฏฺฐานกุสลา , โพชฺฌงฺคภาวนารตา;

วิปสฺสกา ธมฺมธรา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;

สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘อภิญฺญาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;

อนฺตลิกฺขมฺหิ จรณา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู มิตภาณี, คุตฺตทฺวารา สุสํวุตา;

สุทนฺตา อุตฺตเม ทมฺเม [ธมฺเม (สี. ปี.)], ธมฺมนคเร วสนฺติ เตฯ

‘‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิญฺญา จ, อิทฺธิยา ปารมิํ คตา;

ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺตา, ธมฺมนคเร วสนฺติ เต’ติฯ

‘‘เย โข เต, มหาราช, ภิกฺขู อปริมิตญาณวรธรา อสงฺคา อตุลคุณา [อตุลิยคุณา (สี. ปี. ก.)] อตุลยสา อตุลพลา อตุลเตชา ธมฺมจกฺกานุปฺปวตฺตกา ปญฺญาปารมิํ คตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ธมฺมเสนาปติโน’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู อิทฺธิมนฺโต อธิคตปฺปฏิสมฺภิทาปตฺตเวสารชฺชา คคนจรา ทุราสทา ทุปฺปสหา อนาลมฺพจรา สสาครมหิธรปถวิกมฺปโก จนฺทสูริยปริมชฺชกา วิกุพฺพนาธิฏฺฐานาภินีหารกุสลา อิทฺธิยา ปารมิํ คตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ปุโรหิตา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู ธุตงฺคมนุคตา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา วิญฺญตฺติมเนสนชิคุจฺฉกา ปิณฺฑาย สปทานจาริโน ภมราว คนฺธมนุฆายิตฺวา ปวิสนฺติ วิวิตฺตกานนํ, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขา อรหตฺตมนุปฺปตฺตา ธุตงฺคคุเณ อคฺคนิกฺขิตฺตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘อกฺขทสฺสา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู ปริสุทฺธา วิมลา นิกฺกิเลสา จุตูปปาตกุสลา ทิพฺพจกฺขุมฺหิ ปารมิํ คตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘นครโชตกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา สิถิลธนิตทีฆรสฺสครุกลหุกกฺขรปริจฺเฉทกุสลา นวงฺคสาสนธรา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ธมฺมรกฺขา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู วินยญฺญู วินยโกวิทา ฐานาฏฺฐานกุสลา [นิทานปฐนกุสลา (สี. ปี.), นิทานวตฺถุกุสลา (สฺยา.)] อาปตฺตานาปตฺติครุกลหุกสเตกิจฺฉอเตกิจฺฉวุฏฺฐานเทสนานิคฺคห- ปฏิกมฺมโอสารณนิสฺสารณปฏิสารณกุสลา วินเย ปารมิํ คตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘รูปรกฺขา’ติ [รูปทกฺขาติ (สี. สฺยา. ปี.)] วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู วิมุตฺติวรกุสุมมาลพทฺธา วรปวรมหคฺฆเสฏฺฐภาวมนุปฺปตฺตา พหุชนกนฺตมภิปตฺถิตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ปุปฺผาปณิกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู จตุสจฺจาภิสมยปฺปฏิวิทฺธา ทิฏฺฐสจฺจา วิญฺญาตสาสนา จตูสุ สามญฺญผเลสุ ติณฺณวิจิกิจฺฉา ปฏิลทฺธผลสุขา อญฺเญสมฺปิ ปฏิปนฺนานํ เต ผเล สํวิภชนฺติ, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ผลาปณิกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู สีลสํวรคนฺธมนุลิตฺตา [สีลวรสุคนฺธมนุลิตฺตา (สี. ปี.)] อเนกวิธพหุคุณธรา กิเลสมลทุคฺคนฺธวิธมกา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘คนฺธาปณิกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู ธมฺมกามา ปิยสมุทาหารา อภิธมฺเม อภิวินเย อุฬารปาโมชฺชา อรญฺญคตาปิ รุกฺขมูลคตาปิ สุญฺญาคารคตาปิ ธมฺมวรรสํ ปิวนฺติ, กาเยน วาจาย มนสา ธมฺมวรรสโมคาฬฺหา อธิมตฺตปฏิภานา ธมฺเมสุ ธมฺเมสนปฺปฏิปนฺนา อิโต วา ตโต วา ยตฺถ ยตฺถ อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺฐิกถา ปวิเวกกถา อสํสคฺคกถา วีริยารมฺภกถา สีลกถา สมาธิกถา ปญฺญากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติญาณทสฺสนกถา , ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ตํ กถารสํ ปิวนฺติ, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘โสณฺฑา ปิปาสา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺตา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเมหิ รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมนฺติ, ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา กิเลสปฏิพาหนาย สทตฺถปฺปสุตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘นครคุตฺติกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู นวงฺคํ พุทฺธวจนํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ นยโต จ การณโต จ เหตุโต จ อุทาหรณโต จ วาเจนฺติ อนุวาเจนฺติ ภาสนฺติ อนุภาสนฺติ, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ธมฺมาปณิกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู ธมฺมรตนโภเคน อาคมปริยตฺติสุตโภเคน โภคิโน ธนิโน นิทฺทิฏฺฐสรพฺยญฺชนลกฺขณปฺปฏิเวธา วิญฺญู ผรณา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘ธมฺมเสฏฺฐิโน’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เย ปน เต, มหาราช, ภิกฺขู อุฬารเทสนาปฏิเวธา ปริจิณฺณารมฺมณวิภตฺตินิทฺเทสา สิกฺขาคุณปารมิปฺปตฺตา, เอวรูปา โข, มหาราช, ภิกฺขู ภควโต ธมฺมนคเร ‘วิสฺสุตธมฺมิกา’ติ วุจฺจนฺติฯ

‘‘เอวํ สุวิภตฺตํ โข, มหาราช, ภควโต ธมฺมนครํ เอวํ สุมาปิตํ เอวํ สุวิหิตํ เอวํ สุปริปูริตํ เอวํ สุววตฺถาปิตํ เอวํ สุรกฺขิตํ เอวํ สุโคปิตํ เอวํ ทุปฺปสยฺหํ ปจฺจตฺถิเกหิ ปจฺจามิตฺเตหิ, อิมินา, มหาราช, การเณน อิมินา เหตุนา อิมินา นเยน อิมินา อนุมาเนน ญาตพฺพํ อตฺถิ โส ภควาติฯ

‘‘‘ยถาปิ นครํ ทิสฺวา, สุวิภตฺตํ มโนรมํ;

อนุมาเนน ชานนฺติ, วฑฺฒกิสฺส มหตฺตนํฯ

‘‘‘ตเถว โลกนาถสฺส, ทิสฺวา ธมฺมปุรํ วรํ;

อนุมาเนน ชานนฺติ, อตฺถิ โส ภควา อิติฯ

‘‘‘อนุมาเนน ชานนฺติ, อูมิํ ทิสฺวาน สาคเร;

ยถายํ ทิสฺสเต อูมิ, มหนฺโต โส ภวิสฺสติฯ

‘‘‘ตถา พุทฺธํ โสกนุทํ, สพฺพตฺถมปราชิตํ;

ตณฺหกฺขยมนุปฺปตฺตํ, ภวสํสารโมจนํฯ

‘‘‘อนุมาเนน ญาตพฺพํ, อูมิํ ทิสฺวา สเทวเก;

ยถา ธมฺมูมิวิปฺผาโร, อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

‘‘‘อนุมาเนน ชานนฺติ, ทิสฺวา อจฺจุคฺคตํ คิริํ;

ยถา อจฺจุคฺคโต เอโส, หิมวา โส ภวิสฺสติฯ

‘‘‘ตถา ทิสฺวา ธมฺมคิริํ, สีตีภูตํ นิรูปธิํ;

อจฺจุคฺคตํ ภควโต, อจลํ สุปฺปติฏฺฐิตํฯ

‘‘‘อนุมาเนน ญาตพฺพํ, ทิสฺวาน ธมฺมปพฺพตํ;

ตถา หิ โส มหาวีโร, อคฺโค พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

‘‘‘ยถาปิ คชราชสฺส, ปทํ ทิสฺวาน มานุสา;

อนุมาเนน ชานนฺติ, มหา เอโส คโช อิติฯ

‘‘‘ตเถว พุทฺธนาคสฺส, ปทํ ทิสฺวา วิภาวิโน;

อนุมาเนน ชานนฺติ, อุฬาโร โส ภวิสฺสติฯ

‘‘‘อนุมาเนน ชานนฺติ, ภีเต ทิสฺวาน กุมฺมิเค;

มิคราชสฺส สทฺเทน, ภีตาเม กุมฺมิคา อิติฯ

‘‘‘ตเถว ติตฺถิเย ทิสฺวา, วิตฺถเต ภีตมานเส;

อนุมาเนน ญาตพฺพํ, ธมฺมราเชน คชฺชิตํฯ

‘‘‘นิพฺพุตํ ปถวิํ ทิสฺวา, หริตปตฺตํ มโหทิกํ;

อนุมาเนน ชานนฺติ, มหาเมเฆน นิพฺพุตํฯ

‘‘‘ตเถวิมํ ชนํ ทิสฺวา, อาโมทิตปโมทิตํ;

อนุมาเนน ญาตพฺพํ, ธมฺมเมเฆน ตปฺปิตํฯ

‘‘‘ลคฺคํ ทิสฺวา ภุสํ ปงฺกํ, กลลทฺทคตํ มหิํ;

อนุมาเนน ชานนฺติ, วาริกฺขนฺโธ มหา คโตฯ

‘‘‘ตเถวิมํ ชนํ ทิสฺวา, รชปงฺกสโมหิตํ;

วหิตํ ธมฺมนทิยา, วิสฏฺฐํ ธมฺมสาคเรฯ

‘‘‘ธมฺมามตคตํ ทิสฺวา, สเทวกมิมํ มหิํ;

อนุมาเนน ญาตพฺพํ, ธมฺมกฺขนฺโธ มหา คโตฯ

‘‘‘อนุมาเนน ชานนฺติ, ฆายิตฺวา คนฺธมุตฺตมํ;

ยถายํ วายเต คนฺโธ, เหสฺสนฺติ ปุปฺผิตา ทุมาฯ

‘‘‘ตเถวายํ สีลคนฺโธ, ปวายติ สเทวเก;

อนุมาเนน ญาตพฺพํ, อตฺถิ พุทฺโธ อนุตฺตโร’ติฯ

‘‘เอวรูเปน โข, มหาราช, การณสเตน การณสหสฺเสน เหตุสเตน เหตุสหสฺเสน นยสเตน นยสหสฺเสน โอปมฺมสเตน โอปมฺมสหสฺเสน สกฺกา พุทฺธพลํ อุปทสฺสยิตุํฯ ยถา, มหาราช, ทกฺโข มาลากาโร นานาปุปฺผราสิมฺหา อาจริยานุสิฏฺฐิยา ปจฺจตฺตปุริสกาเรน วิจิตฺตํ มาลาคุณราสิํ กเรยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, โส ภควา วิจิตฺตปุปฺผราสิ วิย อนนฺตคุโณ อปฺปเมยฺยคุโณ, อหเมตรหิ ชินสาสเน มาลากาโร วิย ปุปฺผคนฺถโก ปุพฺพกานํ อาจริยานํ มคฺเคนปิ มยฺหํ พุทฺธิพเลนปิ อสงฺเขฺยยฺเยนปิ การเณน อนุมาเนน พุทฺธพลํ ทีปยิสฺสามิ, ตฺวํ ปเนตฺถ ฉนฺทํ ชเนหิ สวนายา’’ติฯ

‘‘ทุกฺกรํ , ภนฺเต นาคเสน, อญฺเญสํ เอวรูเปน การเณน อนุมาเนน พุทฺธพลํ อุปทสฺสยิตุํ, นิพฺพุโตสฺมิ, ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺหากํ ปรมวิจิตฺเตน ปญฺหเวยฺยากรเณนา’’ติฯ

อนุมานปญฺโห ปฐโมฯ

2. ธุตงฺคปญฺโห

‘‘ปสฺสตารญฺญเก ภิกฺขู, อชฺโฌคาฬฺเห ธุเต คุเณ;

ปุน ปสฺสติ คิหี ราชา, อนาคามิผเล ฐิเตฯ

‘‘อุโภปิ เต วิโลเกตฺวา, อุปฺปชฺชิ สํสโย มหา;

พุชฺเฌยฺย เจ คิหี ธมฺเม, ธุตงฺคํ นิปฺผลํ สิยาฯ

‘‘ปรวาทิวาทมถนํ, นิปุณํ ปิฏกตฺตเย;

หนฺท ปุจฺเฉ กถิเสฏฺฐํ, โส เม กงฺขํ วิเนสฺสตี’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อตฺถิ โกจิ คิหี อคาริโก กามโภคี ปุตฺตทารสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺโต กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺโต มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺโต ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺโต มณิมุตฺตากญฺจนวิจิตฺตโมฬิพทฺโธ เยน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกต’’นฺติ?

‘‘น, มหาราช, เอกญฺเญว สตํ น ทฺเว สตานิ น ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ สตานิ น สหสฺสํ น สตสหสฺสํ น โกฏิสตํ น โกฏิสหสฺสํ น โกฏิสตสหสฺสํ, ติฏฺฐตุ มหาราช ทสนฺนํ วีสติยา สตสฺส สหสฺสสฺส อภิสมโย, กตเมน เต ปริยาเยน อนุโยคํ ทมฺมี’’ติฯ

‘‘ตฺวเมเวตํ พฺรูหี’’ติฯ ‘‘เตนหิ เต, มหาราช, กถยิสฺสามิ สเตน วา สหสฺเสน วา สตสหสฺเสน วา โกฏิยา วา โกฏิสเตน วา โกฏิสหสฺเสน วา โกฏิสตสหสฺเสน วา, ยา กาจิ นวงฺเค พุทฺธวจเน สลฺเลขิตาจารปฺปฏิปตฺติธุตวรงฺคคุณนิสฺสิตา [ธุตวรงฺคคุณนิสฺสิตา (สี. สฺยา. ปี.)] ถา, ตา สพฺพา อิธ สโมสริสฺสนฺติฯ ยถา, มหาราช, นินฺนุนฺนตสมวิสมถลาถลเทสภาเค อภิวุฏฺฐํ อุทกํ, สพฺพํ ตํ ตโต วินิคฬิตฺวา มโหทธิํ สาครํ สโมสรติ, เอวเมว โข, มหาราช, สมฺปาทเก สติ ยา กาจิ นวงฺเค พุทฺธวจเน สลฺเลขิตาจารปฺปฏิปตฺติธุตงฺคคุณธรนิสฺสิตา กถา, ตา สพฺพา อิธ สโมสริสฺสนฺติฯ